Folin osan ida nian relasiona ho osan seluk hanaran taxa troka-osan. Taxa troka-osan sai hanesan papel sentral iha komersiu internasional tamba bele halo kalkulu ba folin entre sasan no servisu ne´ebé iha nasaun la hanesan, nune’e sai hanesan komparasaun ba folin entre nasaun sira.
Mudansa iha taxa troka-osan sira mak hanaran apresiasaun ka depresiasaun. Taxa troka-osan lolós (real) mak taxa troka-osan nominal ne´ebé dalaruma kurizi husi efeitu movimentu osan-folin (aumenta ka diminui) iha ekonomia.
Taxa troka-osan lolós sira defini iha taxa troka-osan nominal ho nivel folin sira.
Taxa troka-osan lolós fo informasaun kona ba grau hataru-malu (kompetisaun) nasaun ida nian wainhira kompara ho nasaun seluk.
Ezemplu, troka-osan real dolar Amerikanu ba Rupiah Indonesia fo informasaun konabá hataru-malu ba ekonomia ema Timor nian relasiona ho Indonesia.
Iha kazu ida ne´e, wainhira taxa troka-osan real dolar/rupiah tun (ida ne´ebé hanaran apresiasaun real dolar kontra Rupiah) sei signifika kbit-sosa (poder-kompra) ho Rupiah iha Timor-Leste mós tun, nune’e Timor-Leste sei lakon iha hataru-malu (kompetisaun) ho Indonesia nune’e mós bele kontrariu.
Iha sorin seluk, aumentu ruma iha taxa troka-osan dolar/rupiah real (hanaran depresiasaun real dolar kontra Rupiah) signifika aumentu iha kbit-sosa Rupiah iha Timor-Leste mak Timor-Leste sei manan nune´e bele kontrariu ho Indonesia.
Hanesan indikador atu sukat variasaun sira iha Taxa troka-osan nian mak Taxa Troka-osan Efetivu Nominal (TCEN) ou NEER) no Taxa troka-osan Efetivu Real (TCER) ou REER.
NEER/TCEN
NEER ou TCEN mak pezu media ida ne´ebé reflete husi taxa troka-osan bilateral sira ne’ebe importante, ho nia pezu sira bazeia ba segmentu komersiu ne´ebé reflete importansia osan ida-idak iha taxa troka-osan efetivu, ne’ebe tau hamutuk ona.REER/TCER
REER ou TCER ne’e hetan liu hosi ajustamentu ba TCEN ou NEER atu halo diferensa inflasaun ho nasaun sira seluk ne´ebé sira nia osan sira tau hamutuk tau hamutuk ona.
Hanesan taxa inflasaun iha nasaun idak-idak, konsidera em termus jera, assume hatudu tendensia iha kustu produsaun domestiku, TCER hein atu reflete hataru-malu (kompetisaun) ba produto interno iha nivel estranjeiru (rai liur).
Foku prinsipal TCER nian mak iha balansu komersial, liu-liu kona ba mudansa taxa troka-osan ne´ebé enkoraja mudansa iha fluxo komersial sira. Tendensia iha apresiasaun taxa troka-osan efektiva real nian konsidera la favoravel ba kresimentu esportasaun sira no favorese liu importasaun husi nasaun sira seluk ne’ebe tama iha kompetisaun.
Grafiku RER ou CER (Cambio Efetiva Real) TL hanesan mos Indonesia no Australia, hatudu situasaun atual ho parseiru komersial sira nia kálkulu, fonte no metodolojia husi TCEN no TCER nian bazeia ba kompozisaun komersial hamutuk ho nasaun parseiru 8 ne´ebé kalkula regularmente husi Banku Sentral (BCTL).
NEER/TCEN
NEER ou TCEN ba periudu t idak-idak difini ona hanesan total pezu ba taxa troka-osan nominal bilateral sira, no defini pezu ne´ebé difini ona hanesan segmentu n komersiu esternu hosi parseiru komersiu idak-idak nian.


REER/TCEN
REER ou TCEN mak montante pezu ba taxa troka-osan real bilateral sira, ho pezu ne´ebé fo ona segmentu hosi total parseiru komersial.

j = Timor-Leste , i=parseiru
Selesaun ba nasaun parseiru sira iha raga laran bazeia ba porsaun komersiu bilateral no importansia iha termu hataru-malu (kompetisaun) husi nasaun importasaun Timor-Leste iha merkadu internasional.
Osan ne´ebé hili ona ba parseiru iha area negosiasaun Komposisaun komersial (2001=100) pur sento |
|
Thailand | Bath |
Indonesia | Rupiah |
Portugal | Euro |
Malaysian | Ringgit |
Singapore | Dollar |
Japanese | Yen |
Australian | Dollar |
The weighted value is calculated on basis of geometric average of Timor-Leste bilateral trade with each of the countries.
Trading composition (2001=100) percent | |
Indonesia | 57% |
Australia | 21% |
Singapore | 16% |
Portugal | 4% |
Malaysia | 2% |
Dadus husi Diresaun Nasional Estatistika.
Wainhira valor pezu iha tinan la’o dadauk ne´ebé nesessariu hodi halo kálkulu la disponivel, mak estimasaun dahuluk nian sei kalkula uza valor pezu tinan kotuk nian. Hafoin dadus komersiu tinan la´o-dadauk nian disponivel ona, sei halo fali revizaun ba taxa dahuluk nian.
REER
{"1":{"title":"REER Index","datapoints":[{"y":98.4,"label":"Jan-2019"},{"y":110.4,"label":"Feb-2019"},{"y":111,"label":"Mar-2019"},{"y":110.8,"label":"2019-09-17-2019"},{"y":111.8,"label":"May-2019"},{"y":110.6,"label":"Jun-2019"},{"y":110.8,"label":"Jul-2019"},{"y":112.3,"label":"Aug-2019"},{"y":112.4,"label":"Sep-2019"},{"y":111.9,"label":"Oct-2019"},{"y":111,"label":"Nov-2019"},{"y":110.7,"label":"Dec-2019"},{"y":111,"label":"Jan-2020"},{"y":110.9,"label":"Feb-2020"},{"y":111.4,"label":"Mar-2020"},{"y":120.4,"label":"Apr-2020"},{"y":116.8,"label":"May-2020"},{"y":112.6,"label":"Jun-2020"},{"y":113.8,"label":"Jul-2020"},{"y":112.6,"label":"Aug-2020"},{"y":96.9,"label":"Sep-2020"},{"y":111.9,"label":"Oct-2020"},{"y":109.6,"label":"Nov-2020"},{"y":109.2,"label":"Dec-2020"},{"y":108.3,"label":"Jan-2021"},{"y":108.6,"label":"Feb-2021"},{"y":110.8,"label":"Mar-2021"},{"y":112.7,"label":"April-2021"},{"y":112.2,"label":"May-2021"},{"y":112.9,"label":"Jun-2021"},{"y":115,"label":"July-2021"},{"y":114.9,"label":"Aug-2021"},{"y":113.9,"label":"Sep-2021"},{"y":114.5,"label":"Oct-2021"},{"y":115,"label":"Nov-2021"},{"y":116.3,"label":"Dec-2021"},{"y":116.5,"label":"Jan-2022"},{"y":116.9,"label":"Feb-2022"},{"y":117.6,"label":"Mar-2022"},{"y":118.2,"label":"Apr-2022"},{"y":120.5,"label":"May-2022"},{"y":120.8,"label":"Jun-2022"},{"y":124.1,"label":"Jul-2022"},{"y":123,"label":"Aug-2022"},{"y":124.7,"label":"Sep-2022"},{"y":128.1,"label":"Oct-2022"},{"y":127.1,"label":"Nov-2022"},{"y":124.7,"label":"Dec-2022"},{"y":126.3,"label":"Jan-2023"},{"y":126.2,"label":"Feb-2023"},{"y":127,"label":"Mar-2023"},{"y":123.3,"label":"Apr-2023"},{"y":124,"label":"May-2023"},{"y":125.9,"label":"Jun-2023"},{"y":126.5,"label":"Jul-2023"},{"y":128.3,"label":"Aug-2023"},{"y":129.4,"label":"Sep-2023"},{"y":131.5,"label":"Oct-2023"},{"y":130.1,"label":"Nov-2023"},{"y":129,"label":"Dec-2023"},{"y":129.3,"label":"Jan-2024"},{"y":129.7,"label":"Feb-2024"},{"y":129.4,"label":"Mar-2024"},{"y":137.5,"label":"Sep-2024"},{"y":145.8,"label":"Apr-2024"},{"y":146.3,"label":"May-2024"},{"y":147.8,"label":"Jun-2024"},{"y":146.9,"label":"Jul-2024"},{"y":143.1,"label":"Aug-2024"},{"y":140.5,"label":"Oct-2024"},{"y":142.8,"label":"Nov-2024"},{"y":144.2,"label":"Dec-2024"}]},"2":{"title":"CPI Index","datapoints":[{"y":113,"label":"Jan-2019"},{"y":112.5,"label":"Feb-2019"},{"y":112.3,"label":"Mar-2019"},{"y":112.2,"label":"2019-09-17-2019"},{"y":111.8,"label":"May-2019"},{"y":111.4,"label":"Jun-2019"},{"y":112.6,"label":"Jul-2019"},{"y":112.6,"label":"Aug-2019"},{"y":113.1,"label":"Sep-2019"},{"y":112.7,"label":"Oct-2019"},{"y":112.3,"label":"Nov-2019"},{"y":112.2,"label":"Dec-2019"},{"y":112.6,"label":"Jan-2020"},{"y":112.5,"label":"Feb-2020"},{"y":113,"label":"Mar-2020"},{"y":113.5,"label":"Apr-2020"},{"y":113.4,"label":"May-2020"},{"y":113,"label":"Jun-2020"},{"y":112.6,"label":"Jul-2020"},{"y":112.3,"label":"Aug-2020"},{"y":112,"label":"Sep-2020"},{"y":111.9,"label":"Oct-2020"},{"y":112.1,"label":"Nov-2020"},{"y":112.7,"label":"Dec-2020"},{"y":112.7,"label":"Jan-2021"},{"y":112.8,"label":"Feb-2021"},{"y":113.1,"label":"Mar-2021"},{"y":114.6,"label":"April-2021"},{"y":115.2,"label":"May-2021"},{"y":115.6,"label":"Jun-2021"},{"y":116,"label":"July-2021"},{"y":116,"label":"Aug-2021"},{"y":115.9,"label":"Sep-2021"},{"y":122.8,"label":"Oct-2021"},{"y":116.4,"label":"Nov-2021"},{"y":116.8,"label":"Dec-2021"},{"y":117.5,"label":"Jan-2022"},{"y":117.9,"label":"Feb-2022"},{"y":118.1,"label":"Mar-2022"},{"y":118.2,"label":"Apr-2022"},{"y":118.3,"label":"May-2022"},{"y":117.8,"label":"Jun-2022"},{"y":119.2,"label":"Jul-2022"},{"y":119,"label":"Aug-2022"},{"y":118.4,"label":"Sep-2022"},{"y":119,"label":"Oct-2022"},{"y":118.4,"label":"Nov-2022"},{"y":118.5,"label":"Dec-2022"},{"y":122.8,"label":"Jan-2023"},{"y":122.8,"label":"Feb-2023"},{"y":122.1,"label":"Mar-2023"},{"y":124.5,"label":"Apr-2023"},{"y":124.7,"label":"May-2023"},{"y":125.2,"label":"Jun-2023"},{"y":125.6,"label":"Jul-2023"},{"y":125.9,"label":"Aug-2023"},{"y":125.8,"label":"Sep-2023"},{"y":126,"label":"Oct-2023"},{"y":126.1,"label":"Nov-2023"},{"y":0,"label":"Dec-2023"},{"y":125.8,"label":"Jan-2024"},{"y":125.4,"label":"Feb-2024"},{"y":125.1,"label":"Mar-2024"},{"y":129.2,"label":"Sep-2024"},{"y":129.4,"label":"Apr-2024"},{"y":129.8,"label":"May-2024"},{"y":129.8,"label":"Jun-2024"},{"y":129.7,"label":"Jul-2024"},{"y":129.4,"label":"Aug-2024"},{"y":128.9,"label":"Oct-2024"},{"y":128.5,"label":"Nov-2024"},{"y":128.5,"label":"Dec-2024"}]},"3":{"title":"NEER Index","datapoints":[{"y":98.4,"label":"Jan-2019"},{"y":96.4,"label":"Feb-2019"},{"y":97.1,"label":"Mar-2019"},{"y":97.1,"label":"2019-09-17-2019"},{"y":98.3,"label":"May-2019"},{"y":110.6,"label":"Jun-2019"},{"y":96.7,"label":"Jul-2019"},{"y":98,"label":"Aug-2019"},{"y":97.6,"label":"Sep-2019"},{"y":97.6,"label":"Oct-2019"},{"y":97.1,"label":"Nov-2019"},{"y":96.9,"label":"Dec-2019"},{"y":96.9,"label":"Jan-2020"},{"y":96.9,"label":"Feb-2020"},{"y":96.9,"label":"Mar-2020"},{"y":104.5,"label":"Apr-2020"},{"y":101.3,"label":"May-2020"},{"y":98,"label":"Jun-2020"},{"y":99.2,"label":"Jul-2020"},{"y":98.5,"label":"Aug-2020"},{"y":85,"label":"Sep-2020"},{"y":98.4,"label":"Oct-2020"},{"y":96.2,"label":"Nov-2020"},{"y":95.3,"label":"Dec-2020"},{"y":94.5,"label":"Jan-2021"},{"y":94.6,"label":"Feb-2021"},{"y":96.3,"label":"Mar-2021"},{"y":96.8,"label":"April-2021"},{"y":96,"label":"May-2021"},{"y":96.2,"label":"Jun-2021"},{"y":97.6,"label":"July-2021"},{"y":97.5,"label":"Aug-2021"},{"y":96.8,"label":"Sep-2021"},{"y":96.8,"label":"Oct-2021"},{"y":97.3,"label":"Nov-2021"},{"y":98,"label":"Dec-2021"},{"y":97.7,"label":"Jan-2022"},{"y":97.7,"label":"Feb-2022"},{"y":98,"label":"Mar-2022"},{"y":98.6,"label":"Apr-2022"},{"y":100.5,"label":"May-2022"},{"y":101,"label":"Jun-2022"},{"y":102.9,"label":"Jul-2022"},{"y":102.1,"label":"Aug-2022"},{"y":104,"label":"Sep-2022"},{"y":106.6,"label":"Oct-2022"},{"y":106.2,"label":"Nov-2022"},{"y":104.1,"label":"Dec-2022"},{"y":101.8,"label":"Jan-2023"},{"y":101.7,"label":"Feb-2023"},{"y":103,"label":"Mar-2023"},{"y":99.1,"label":"Apr-2023"},{"y":99.4,"label":"May-2023"},{"y":100.5,"label":"Jun-2023"},{"y":100.7,"label":"Jul-2023"},{"y":102,"label":"Aug-2023"},{"y":102.9,"label":"Sep-2023"},{"y":104.4,"label":"Oct-2023"},{"y":103.1,"label":"Nov-2023"},{"y":0,"label":"Dec-2023"},{"y":102.8,"label":"Jan-2024"},{"y":103.4,"label":"Feb-2024"},{"y":103.5,"label":"Mar-2024"},{"y":105.3,"label":"Sep-2024"},{"y":111.4,"label":"Apr-2024"},{"y":111.5,"label":"May-2024"},{"y":112.6,"label":"Jun-2024"},{"y":112,"label":"Jul-2024"},{"y":109.4,"label":"Aug-2024"},{"y":107.8,"label":"Oct-2024"},{"y":109.9,"label":"Nov-2024"},{"y":111,"label":"Dec-2024"}]}}
